Artykuły

Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych

Wstęp

Szybki rozwój cywilizacyjny, którego jesteśmy obecnie świadkami łączy się z narodzinami nowych zjawisk we wszystkich sferach ludzkiej aktywności. Nie wszystkie nowe okoliczności i zdarzenia można zakwalifikować jako korzystne z punktu widzenia interesu społeczeństwa i nierozerwalnie z nim związanego interesu państwa. Konieczne jest więc wyodrębnienie i sklasyfikowania zjawisk, które mogą okazać się szkodliwe lub wręcz społecznie niebezpieczne. Naturalną konsekwencją takiego działania powinno być podjęcie kroków zmierzających do eliminacji lub przynajmniej ograniczenia szkodliwych następstw. Szczególna i wiodąca rola powinna w tym zakresie przypadać ustawodawcy mającemu przywilej tworzenia prawa. Dysponując odpowiednimi atrybutami ma znaczny wpływ na organizację i funkcjonowanie społeczeństwa we wszystkich jego wymiarach.

Prawo jednak nie zawsze nadąża za zmieniającą się rzeczywistością. Wynika to pośrednio z faktu, że nauka prawa i ustawodawstwo korzystają z wielowiekowego dorobku i tradycji prawniczej. Wypracowywane od czasów starożytnych reguły są powszechnie przyjmowane i niekiedy traktowane zbyt dogmatycznie. Powoduje to przyjmowanie z nieufnością lub niechęcią nowych rozwiązań łamiących przyjęte zasady i wywołuje kontrowersje. Wydaje się jednak naturalne, że ustawodawca powinien szukać takich rozwiązań prawnych, które pozwolą mu skutecznie spełniać swoją rolę. Jeżeli dotychczas stosowane rozwiązania np. z zakresu rozwodów czy windykacji nie przystają do nowych zagrożeń to czas sięgnąć po nowe instrumenty regulacji prawnej, wszak zasady nie mają charakteru absolutnego i są kwestią umowną. A samo prawo spełnia przecież rolę służebną wobec społeczeństwa. Szczególne wątpliwości może rodzić wprowadzanie zmian do prawa karnego, bardzo sformalizowanego i posiadającego jasne reguły. Prawo karne ze względu na swoją specyfikę i siłę oddziaływania, powinno być stosowane w ostateczności i powinno spełniać rolę krytycznego środka, stosowanego tylko w sytuacjach gdy inne instrumenty oddziaływania społecznego zawodzą. Jego zastosowanie zwykle silnie ingeruje w życie osób fizycznych i powoduje poważne skutki społeczne. Wynika to z charakteru działania i konsekwencji jakie powoduje jego zastosowanie. Niemniej nikt nie zaprzeczy, że jest ono niezbędne.

Doświadczenie organów ścigania w państwach o rozwiniętej i mającej długie tradycje w gospodarce rynkowej, uświadomiły, najpierw przedstawicielom doktryny, a później ustawodawcy, istnienie bardzo niekorzystnych zjawisk związanych z rozwojem przestępczości gospodarczej popełnianej przez tzw. podmioty zbiorowe lub osoby działające w ich imieniu i w związku z pełnionymi funkcjami. Praktyka pokazała, iż tradycyjne prawo karne często okazuje się nieskuteczne w walce z przestępczością przedsiębiorców. Szczególny charakter korporacji i związana z nim specyfika dokonywanych przez te podmioty czynów o charakterze przestępczym często uniemożliwiają efektywną walkę z takimi czynami. Klasyczne prawo karne, uznające za podmiot przestępstwa wyłącznie osoby fizyczne zbyt często okazywało się zawodne. Jednym z głównych powodów takiego stanu rzeczy są trudności we wskazaniu konkretnej osoby odpowiedzialnej za popełnienie danego czynu zabronionego w ramach danej organizacji. Rozbudowana struktura organizacyjna, przy jednocześnie coraz częściej spotykanej tendencji do konwersji tej struktury z wertykalnej na mającą charakter bardziej horyzontalny i przekazywanie kompetencji do podejmowania decyzji osobom zajmującym niższe stanowiska prowadzi do rozmycia odpowiedzialności i wręcz uniemożliwia wskazanie osoby, której można by postawić zarzut.

Rozkwit przestępczości gospodarczej, charakteryzującej się znaczną szkodliwością społeczną oraz związana z tym konieczność skutecznego jej przeciwdziałania wymusiły rozszerzenie odpowiedzialności karnej także na podmioty zbiorowe. Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych jako instytucja stosunkowo nowa i przełamująca dotychczasowe zasady obowiązujące w prawie karnym budzi duże kontrowersje i do dnia dzisiejszego nie znalazła swojego miejsca w systemach prawnych wielu państw. Jednak coraz powszechniejszy staje się pogląd, iż jest ona niezbędnym elementem współczesnego prawa.

Doceniając nowe możliwości tkwiące w instytucji odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych także polski ustawodawca uchwalił w dniu 28 października 2002 roku ustawę o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Ustawa niniejsza była niewątpliwie jednym z najważniejszych i mających szansę stać się przełomowym aktem prawnym jakie zostały uchwalone w Polsce. Jej znaczenie wynika z faktu, iż wprowadziła do polskiego systemu prawnego nową nieznaną wcześniej instytucję, a której stosowanie budzi kontrowersje.

Charter niniejszego artykułu nie pozwala na dokładne omówienie kwestii odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych. Stanowi ona zarys najważniejszych problemów związanych z odpowiedzialnością podmiotów zbiorowych i prób ich rozwiązania w systemach prawnych wybranych krajów, ze szczególnym uwzględnieniem polskiej ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary z 28.10.2002 r., oraz w aktach prawa międzynarodowego.

Rozdział I

Istota odpowiedzialności podmiotów zbiorowych na tle tradycyjnej odpowiedzialności karnej osób fizycznych.

Polski Kodeks cywilny nie definiuje wprost pojęcia osoby prawnej. Jedynie w art. 33 wspomina, iż osobami prawnymi są Skarb Państwa oraz jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną. Polski ustawodawca przyjął tzw. normatywną teorię osoby prawnej, zgodnie z którą tylko podmioty jednoznacznie określone jako osoby prawne mogą zostać za takowe uznawane, a wyróżniana niekiedy kategoria tzw. ułomnych osób prawnych nie znajduje uzasadnienia w polskich przepisach prawnych. Sformułowanie z art. 33 k.c. nie mówi nic o istocie osobowości prawnej. Jednak analizując treść innych przepisów możemy precyzyjnie skonstruować treść pojęcia osoby prawnej.

Osoba prawna będzie więc samodzielnym tworem prawym, posiadającym odrębny majątek, mającym zdolność prawną oraz zdolność do czynności prawnych. Jest więc autonomicznym podmiotem praw i obowiązków, zdolnym do kształtowania swojej sytuacji prawnej poprzez zaciąganie zobowiązań i nabywanie praw. Wyposażona jest w zdolność procesową i odpowiada za zobowiązania własnym majątkiem. Osoba prawna podejmuje działania poprzez swoje organy, które uzewnętrzniają jej wolę, i które na zasadzie analogii można przyrównać do mózgu osoby fizycznej. Jednak, w świetle polskiego prawa, Skarb Państwa jako taki nie posiada organów, a czynności procesowe w jego imieniu dokonują organy państwowych jednostek organizacyjnych. Zgodnie z art. 33 k.c. dla uzyskania osobowości prawnej przez podmiot niezbędne jest jego wpisanie do odpowiedniego rejestru prowadzonego obecnie przez właściwe sądy gospodarcze w ramach Krajowego Rejestru Sądowego.

Osoby prawne generalnie można podzielić na korporacje oraz fundacje. Te pierwsze opierają swój byt na substracie osobowym, a korporacje na określonym majątku stanowiącym podstawę ich działalności.

Dla zrozumienia istoty odpowiedzialności karnej osób prawnych oraz kontrowersji jakie wywołuje ten problem niezbędne jest zapoznanie się różnymi teoriami osoby prawnej, gdyż brak jest w doktrynie jednolitej koncepcji osoby prawnej. Generalnie teorie osoby prawnej możemy podzielić na teorie fikcji, które to negują realne istnienie osób prawnych, oraz na teorie substratu uznające realne istnienie osób prawnych. (B. Namysłowska – Gabrysiak: Odpowiedzialność karna osób prawnych, Warszawa 2003 , s.1.)

Wspólną cechą teorii fikcji jest negacja realnego istnienia osób prawnych. Jedynie osoby fizyczne mogą być przedmiotem praw i obowiązków i nadanie tych atrybutów osobom prawnym jest niczym innym jak tylko stworzeniem fikcji prawnej. Osoby prawne opierają swój byt jedynie na przepisach prawa, które wyposażają je w niezbędne cechy.

Teorie substratu, znacznie bardziej zróżnicowane od teorii fikcji, uznają byt osób prawnych za realny, gdyż opiera się na rzeczywiście istniejącym składniku, który może mieć charakter osobowy lub majątkowy. W grupie tej możemy wyróżnić następujące teorie:

1. teorie substratu osobowego (teoria organiczna, teoria kolektywu osobowego). Uznają one, osoby prawne za określony organizm lub kolektyw osób fizycznych,
2. eorie substratu nieosobowego. Ich zwolennicy uważają, za podstawę istnienia osoby prawnej określone mienie będące własnością innych osób służące osiągnięciu określonego celu (teoria majątku celowego). Zgodnie z teorią własności zbiorowej osoba prawna jest formą gospodarowania wspólnym majątkiem grupy osób. Osoba prawna może też być postrzegana jako element łączący w czasie wspólny interes i cel, ze względu na zmiany w składzie osobowym korporacji (teoria wspólnego interesu i wspólnego celu). (B. Namysłowska – Gabrysiak: Odpowiedzialność karna osób prawnych, Warszawa 2003 , s.1.)

Przystępując do omawiania kwestii odpowiedzialności podmiotów zbiorowych niewątpliwie należy wyjść od wyjaśnienia samego pojęcia odpowiedzialności prawnej. Specyficznym zagadnieniem przy rozważaniu kwestii odpowiedzialności o charakterze represyjnym podmiotów zbiorowych jest problem z jednolitym zdefiniowaniem samej istoty tej odpowiedzialności oraz stworzeniem jej generalnych zasad.

Odpowiedzialność prawna to obowiązek ponoszenia przewidzianych przepisami prawa konsekwencji za zachowanie własne lub osób trzecich. Tak rozumiane pojęcie zawiera w sobie węższe znaczenia, właściwe dla poszczególnych działów prawa. W ciągu wieków doktryna wypracowała odmienne znaczenia odpowiedzialności na gruncie prawa cywilnego i prawa karnego.

Konsekwencje, o których mowa ponoszone są z reguły za czyny podlegające ujemnej ocenie moralnej i niosące negatywne skutki społeczne. Do jej wystąpienia niezbędne jest naruszenie określonych norm prawnych. Choć co warto zauważyć zupełnie inny charakter ma znana prawu cywilnemu tzw. odpowiedzialność gwarancyjna, ale spełnia ona kompletnie inną rolę i nie będzie przedmiotem zainteresowania niniejszej pracy. Z zasady dla stwierdzenia czyjejś odpowiedzialności nieodzowne jest zbadanie psychicznego nastawienia sprawcy do popełnionego czynu, czyli często utożsamianej z winą strony podmiotowej. Jednak zawinienie nie jest koniecznym warunkiem odpowiedzialności. W prawie cywilnym, a także prawie karnym państw systemu common law znana jest odpowiedzialność obiektywna, której jedynym warunkiem jest wystąpienie określonego skutku. Ten rodzaj odpowiedzialności znany jest polskiemu prawu cywilnemu pod nazwą odpowiedzialności na zasadzie ryzyka.

Tradycyjne prawo karne opiera się na zasadzie winy, sprawca czynu poniesie konsekwencje jego popełnienia tylko w sytuacji, gdy będzie możliwe, zgodne z przepisami prawa, postawienie mu zarzutu z tego powodu. Zgodnie z doktryną do poniesienia odpowiedzialności prawno-karnej zdolna jest tylko pełnoletnia (w świetle ustawy karnej), poczytalna osoba fizyczna, która swoim ujemnie kwalifikowanym zachowaniem naruszyła przepisy prawa. Ma oczywiście prawo do korzystania z pomocy dobrego adwokata z urzędu lub kancelarii adwokackiej. (B. Namysłowska-Gabrysiak, Odpowiedzialność karna osób prawnych, Warszawa 2003, s.43.)

Przeniesienie zasad odpowiedzialności karnej osób fizycznych na grunt odpowiedzialności karnej osób prawnych wiąże się koniecznością dokonania modyfikacji w zakresie płaszczyzny przedmiotowej jak i podmiotowej takiej odpowiedzialności. Zmiana strony przedmiotowej będzie łączyła się jedynie ze zmianą podmiotu przestępstwa z osoby fizycznej na osobę prawną, ale zmiana strony podmiotowej pociągnie ze sobą dużo większe komplikacje. W szczególności będzie to dotyczyło kwestii tak ważnej dla odpowiedzialności karnej jak wina. Ze względu na oczywiste różnice pomiędzy podmiotami zbiorowymi, a osobami fizycznymi proste przełożenie reguł dotyczących winy nie będzie mogło mieć zastosowania. Niemożliwe jest bowiem przypisanie podmiotom zbiorowym zdolności do odczuwania i przeżywania emocji w sposób właściwy dla osób fizycznych. Trudno jest w jakikolwiek sposób przypisać osobie prawnej psychiczne nastawienie do czynu i z drugiej strony kontrowersyjne jest już samo przypisanie podmiotom zbiorowym zdolności do jego popełnienia skoro wszelkie działania w jego imieniu podejmują konkretne osoby fizyczne. Aby więc możliwe było zastosowanie odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych niezbędne jest zerwanie z tradycyjną koncepcją winy. Jednocześnie z podjęciem takiego kroku rodzi się pytanie o charakter takiej odpowiedzialności, czy jeszcze jest to odpowiedzialność karna czy już zupełnie inna kategoria odpowiedzialności prawnej.

Do dnia dzisiejszego w doktrynie prawa karnego powstało kilka różnych teorii uzasadniających odpowiedzialność podmiotów zbiorowych za przestępstwa osób fizycznych. Zostaną one omówione w rozdziale poświęconym konkretnym rozwiązaniom tej kwestii przyjętym w różnych systemach prawnych.

Rozwiązanie problemu winy może zostać rozstrzygnięte poprzez:

1. zobiektywizowanie odpowiedzialności karnej osób prawnych,
2. antropomorfizację podmiotów zbiorowych,
3. zmodyfikowanie pojęcia winy w taki sposób, aby pozbawić ją elementu przeżycia psychicznego,
4. ustanowienie nowego, odrębnego rodzaju winy podmiotów zbiorowych. (B. Namysłowska-Gabrysiak, Odpowiedzialność karna osób prawnych, Warszawa 2003, s.43.)

Niewątpliwie wpływ na kształtowanie się współczesnych koncepcji odpowiedzialności podmiotów zbiorowych miał proces rozwoju odpowiedzialności cywilnej, a w szczególności odpowiedzialności deliktowej, związany z koniecznością obrony społeczeństwa przed szkodami wyrządzanymi przez przedsiębiorstwa.

Zapoczątkowana w drugiej połowie XVIII w. rewolucja przemysłowa i niespotykany nigdy wcześniej niesłychany rozkwit cywilizacyjny łączył się także z nieznanymi wcześniej zagrożeniami. W okresie kapitalizmu wolnokonkurencyjnego przedsiębiorcy starali się zmaksymalizować przychód wszelkimi możliwymi sposobami bez zwracania uwagi na konsekwencje swoich działań. W tym czasie nie istniały rozwiązania prawne, które chroniłyby społeczeństwo, a w szczególności robotników przed szkodliwymi oddziaływaniami ze strony przedsiębiorców. Jednocześnie odpowiedzialność cywilna oparta o zasadę winy częstokroć nie dawała podstaw do uzyskania odszkodowania. Sytuacja taka wymusiła odejście od klasycznej odpowiedzialności cywilnej i powodowała jej obiektywizację. W procesie obiektywizacji odpowiedzialności dużą role odegrały ideały epoki pozytywizmu, które dawały priorytet faktom i związkom przyczynowym przed przeżyciami psychicznymi jako zjawiskami niepewnymi i niemożliwymi do racjonalnej oceny. (B. Namysłowska-Gabrysiak, Odpowiedzialność karna osób prawnych, Warszawa 2003, s.43.) Z czasem odpowiedzialność na zasadzie ryzyka zaczęła odgrywać podstawową rolę w tych wszystkich dziedzinach aktywności społecznej, które łączą się z działalnością gospodarczą i wykorzystywaniem działania sił przyrody. A pogląd, iż ten kto czerpie korzyści ze zorganizowanej działalności gospodarczej musi też ponosić konsekwencje ewentualnych szkód jakie może odnieść społeczeństwo w wyniku jego działalności, zyskał powszechną aprobatę. W takich okolicznościach wykształciła się odpowiedzialność na zasadzie ryzyka, która zupełnie wyeliminowała przesłankę winy. Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka ściśle łączy się z zaistnieniem przewidzianego przepisami prawa stanu faktycznego powodującym taką odpowiedzialność. Dla jej wystąpienia wystarczy zaistnienie związku przyczynowego pomiędzy szkodą, a zaistniałym stanem faktycznym. A uwolnić się od niej można jedynie w przypadku zaistnienia wskazanych przez ustawodawcę tzw. okoliczności egzoneracyjnych wyłączających odpowiedzialność sprawcy zdarzenia. Zakres okoliczności umożliwiających uwolnienie się od odpowiedzialności każdorazowo określa ustawodawca.

Z zagadnieniem odpowiedzialności podmiotów zbiorowych łączy się też problem stworzenia i dostosowania odpowiedniego katalogu kar i środków karnych, które mógłby skutecznie spełnić przewidzianą dla nich rolę, a mianowicie:

1. być dolegliwe dla sprawcy
2. być nałożone na sprawcę za naruszenie normy prawnej
3. być nałożone przez różny od sprawcy podmiot władzy państwowej mający uprawnienie do wymierzania kar. (B. Namysłowska-Gabrysiak, Odpowiedzialność karna osób prawnych, Warszawa 2003, s.47).

Oczywiste różnice w istocie osób prawnych i osób fizycznych powodują konieczność skonstruowania takiego katalogu środków sankcji karnej, które będą dotkliwe dla przedsiębiorców.

Mimo wszystkich trudności oraz kontrowersji związanych z problemem odpowiedzialności podmiotów zbiorowych należy uznać jej wprowadzenie za niezbędny element współczesnego prawa w kontekście walki z poważną przestępczością popełnianą w ramach lub przy okazji działalności takich podmiotów. Rozwój przestępczości przedsiębiorstw, charakteryzującej się znaczną szkodliwością społeczną wymusza stworzenie odpowiednich instrumentów prawnych zdolnych przeciwdziałać temu zjawisku. Tradycyjne prawo karne bardzo często staje się bezradne wobec nowych zjawisk i nowych form popełniania czynów zabronionych przez przedsiębiorców, również jeśli chodzi o windykację. O nieskuteczności tradycyjnego prawa karnego bardzo często przesądza trudność lub wręcz niemożność zidentyfikowania konkretnego sprawcy przestępstwa, gdyż w jego świetle możliwe jest ukaranie jedynie osoby indywidualnie odpowiedzialnej za popełnienie danego czynu, a jakikolwiek rodzaj odpowiedzialności zbiorowej nie wchodzi w grę. Nawet jeżeli dojdzie do wykrycia sprawcy, i ukarania go, to kara taka spełnia funkcję odstraszającą i zapobiegawczą jedynie w niewielkim stopniu lub nie spełnia jej wcale. Ukarany sprawca bardzo często znajduje poparcie dla swoich działań jeżeli przyniosły one korzyść przedsiębiorcy, a współpracownicy wyrażają swoją solidarność z ukaranym. Jednocześnie biorąc pod uwagę fakt, iż maksymalna wysokość możliwej do wymierzenia grzywny jest ograniczona zdolnością do jej zapłaty przez indywidualnego sprawcę czynu, okazuje się, iż jest ona zwykle nieproporcjonalnie niska do korzyści jakie osiągnęło przedsiębiorstwo na skutek popełnienia przestępstwa oraz do jego możliwości finansowych. Ponadto przedsiębiorcy często zwracają ukaranym pracownikom wysokość uiszczonej grzywny. (J. Garus -Ryba, Osoba prawna jako podmiot przestępstwa. Modele odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych, Prokuratura i prawo 2/2003, s. 42-60.)

Współczesne, nowocześnie zarządzane przedsiębiorstwa częstokroć wykazują znaczny stopień dekoncentracji ośrodka decyzyjnego. Zidentyfikowanie, w warunkach znacznego rozproszenia uprawnień do podejmowania decyzji, osoby odpowiedzialnej za popełnienie czynu zabronionego częstokroć graniczy z niemożliwością. Sytuacja staje się jeszcze bardziej skomplikowana w przypadku gdy jednostkowe decyzje poszczególnych osób fizycznych nie wypełniają znamion czynu zabronionego, a dopiero zsumowane działania różnych osób prowadzą w konsekwencji do jego popełnienia. Jednak w takim przypadku nie może być mowy o odpowiedzialności osoby fizycznej, ponieważ żadna z nich nie popełniła przestępstwa. W okolicznościach takich oczywistym staje się całkowita nieskuteczność tradycyjnego prawa karnego, którego sankcje mogą zostać zastosowane jedynie w sytuacji stwierdzenia ewidentnego zawinienia ze strony konkretnie określonej osoby fizycznej. Należy też wziąć po uwagę, iż szkodliwe społecznie działania przedsiębiorców nie muszą objawiać się popełnieniem czynu zabronionego, ale często powodują jedynie powstanie pewnego zagrożenia dla społeczeństwa. W takiej sytuacji także prawo cywilne nie zabezpiecza go w żaden sposób, ponieważ spełnia ono funkcję odszkodowawczą, a przecież żadna szkoda nie wystąpiła, w związku z czym nie daje ono podstaw do interwencji.

Z kolei prawu administracyjnemu często zarzuca się stronniczość i uznaniowość. Przeciwnicy odpowiedzialności o charakterze karno–administracyjnym argumentują, iż powierzenie urzędnikom uprawnień do stanowienia o odpowiedzialności w żaden sposób nie gwarantuje sprawiedliwego rozstrzygnięcia i jest sprzeczne z zasadą sądowego wymiaru sprawiedliwości.

Jak łatwo zauważyć problematyka odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych, ze względu na swoją specyfikę nie przystaje do tradycyjnych rozwiązań przyjętych w doktrynie prawa karnego. Z tych też powodów przeciwko wprowadzeniu odpowiedzialności osób prawnych wysuwane są następujące argumenty. Osoba prawna nie posiada zdolności do popełnienia czynu, gdyż jest on zawsze dziełem osoby fizycznej. Osobie prawnej nie można przypisać winy, jest tworem fikcyjnym pozbawionym woli jednostkowej. Kary stosowane względem podmiotów zbiorowych nie spełniają swojej roli, co w szczególności odnosi się do elementu sankcji zawierającego „moralno-etyczne potępienie” (J. Garus -Ryba, Osoba prawna jako podmiot przestępstwa. Modele odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych, Prokuratura i prawo 2/2003, s. 48)

Rozdział II

Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych w aktach prawa międzynarodowego

Problematyka odpowiedzialności podmiotów kolektywnych pojawiła się na forum międzynarodowym już w średniowieczu. Można w tym miejscu podać przykład soboru w Lyonie w 1245, na którym poruszono tę kwestię[1]. Jednakże w wiekach późniejszych w doktrynie prawa karnego powszechnie przyjmowano zasadę indywidualizacji odpowiedzialności karnej, zgodnie z którą tylko osoby fizyczne są zdolne do ponoszenia odpowiedzialności za własne czyny. Na powrót do koncepcji karania konglomeratów trzeba było czekać kilkaset lat. Do czasów , kiedy to na skutek nowych zjawisk związanych z szybkim rozwojem cywilizacyjnym, a w szczególności rozwojem przemysłu, uświadomiono sobie, że tradycyjne prawo karne nie zawsze spełnia swoją rolę w wystarczającym stopniu.

W czasach nowożytnych, kwestia odpowiedzialności karnej pojawiła się na forum międzynarodowym po raz pierwszy w roku 1891 podczas obrad Międzynarodowego Kongresu Antropologii Kryminalnej w Brukseli. Konieczność uregulowania tego problemu dostrzeżono na II Międzynarodowym Kongresie Prawa Karnego w Bukareszcie[2]. Jednakże podobnie jak poprzednio, wyciągnięte wnioski nie przełożyły się na konkretne uregulowania prawne. Pierwsze ponadnarodowe postanowienia, mające wiążącą moc prawną zostały zawarte dopiero w latach pięćdziesiątych w traktatach założycielskich Wspólnot Europejskich, co zostanie dokładniej omówione w dalszej części pracy.

[1]S. Waltoś : Odpowiedzialność karna podmiotów zbiorowych – stary problem legislacyjny na nowo, Prawo- społeczeństwo – jednostka. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Leszkowi Kubickiemu , Warszawa 2003 , Dom Wydaw. ABC . s .396

[2] S. Waltoś: op.cit., s.397 .

Problem odpowiedzialności karnej przedsiębiorstw jest przedmiotem zainteresowania Rady Gospodarczo–Społecznej Narodów Zjednoczonych, a więc organu mającego najszerszy zakres kompetencji w ramach struktury ONZ. Rada zleciła m.in. przeprowadzenie międzynarodowych konferencji na ten temat. Na konferencji zorganizowanej w 1992 roku w Portland zajęto się kwestią odpowiedzialności osób prawnych w ochronie środowiska. Efektem było opowiedzenie się za modelem odpowiedzialności podmiotów zbiorowych opierającym się na zasadzie tzw. zawinienia organizacyjnego . Zrezygnowano z uzależnienia odpowiedzialności podmiotu od każdorazowej identyfikacji i odpowiedzialności karnej osoby fizycznej, która to czyn zabroniony faktycznie popełniła lub, którego popełnienie ułatwiła. Jednakże uznano, że odpowiedzialność osób prawnych powinna być stosowana równolegle wraz z odpowiedzialnością pracowników podmiotu, którzy przyczynili się do popełnienia przestępstwa.

W roku 1994 Rada Społeczno-Gospodarcza Narodów Zjednoczonych przedstawiła projekt rezolucji rekomendujący wprowadzenie odpowiedzialności karnej osób prawnych do systemów prawnych państw członkowskich[1].

Można przypuszczać, że krok ten z racji globalnego znaczenia Organizacji Narodów Zjednoczonych, przyczyni się do upowszechnienia idei odpowiedzialności konglomeratów w tych krajach, w których problem ten nie był dotychczas dostrzegany.

W roku 1996 prezydent Aleksander Kwaśniewski na posiedzeniu Zgromadzenia Ogólnego ONZ przedstawił Projekt Ramowej Konwencji ONZ przeciwko przestępczości zorganizowanej. Ostateczny tekst Konwencji został przyjęty na 55 Sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w dniu 15.11.2000 roku i wszedł w życie 23.09.2003 roku.

Odpowiedzialność prawną podmiotów zbiorowych przewiduje art.10 Konwencji. Na jego podstawie wszystkie państwa strony Konwencji zostały zobowiązane do wprowadzenia do swoich systemów prawnych , zgodnych z nimi, środków umożliwiających ponoszenie odpowiedzialności przez osoby prawne za udział w poważnych przestępstwach, w które zaangażowana jest grupa przestępcza oraz za przestępstwa udziału w zorganizowanej grupie przestępczej (art.5), prania pieniędzy (art. 6), czynnej i biernej korupcji funkcjonariusza publicznego (art.8) oraz wskazane przestępstwa przeciwko wymiarowi sprawiedliwości (art.23). Może to być odpowiedzialność cywilna, karna, lub administracyjna. Strony Konwencji mają zagwarantować, że osoby prawne będą podlegały odpowiednim sankcjom, w tym sankcjom finansowym.

Analogiczne postanowienia zawiera art. 38 Konwencji Narodów Zjednoczonych przeciwko korupcji z dnia 1.10.2003. Konwencja została otwarta do podpisu od dnia 9.12.2003.do 9.12.2004.

2.2. Odpowiedzialność karna osób prawnych w dokumentach

Rada Europy

Efektem prac Rady Europy było zalecenie wprowadzenia odpowiedzialności prawnej przedsiębiorstw za czyny godzące w porządek prawny (rekomendacja nr (88) 18 z 20.10.1988). W dokumencie tym Komitet Ministrów państw członkowskich zwrócił uwagę na konieczność sankcjonowania działań podmiotów zbiorowych w sytuacjach gdy wymagają tego istota naruszenia prawa, stopień zawinienia, następstwa społeczne oraz konieczność zapobiegania takim czynom w przyszłości.[2]Podobnie jak Rada Społeczno- Gospodarcza NZ Rada Europy opowiedziała się za odpowiedzialnością karną podmiotów zbiorowych uniezależnioną od konieczności identyfikacji osoby fizycznej. Podobnie opowiedziano się za zasadą dwutorowości odpowiedzialności karnej, zgodnie z którą odpowiedzialność osoby prawnej nie stoi na przeszkodzie zastosowaniu sankcji wobec osoby fizycznej będącej jej pracownikiem. Przedsiębiorstwa powinny ponosić konsekwencje za wszelkie powstałe w toku ich działalności negatywne skutki, nawet jeżeli czyn będący podstawą odpowiedzialności wystąpił poza sferą aktywności przedsiębiorstwa. Jedyną okolicznością wyłączającą odpowiedzialność podmiotu zbiorowego może być stwierdzenie zachowania należytej staranności przez zarząd przedsiębiorstwa i brak uczestnictwa organów przedsiębiorstwa w popełnieniu czynu zabronionego.

W rekomendacji znalazł się też katalog proponowanych sankcji mogących mieć zastosowanie względem podmiotów zbiorowych. Dokument wymienia tu takie środki oddziaływania jak:

• ostrzeżenie, upomnienie, zobowiązanie na piśmie ;
• orzeczenie o winie bez orzekania o karze;
• grzywna lub inna kara pieniężna;
• konfiskata przedmiotów użytych przy popełnieniu przestępstwa lub zysków pochodzących z nielegalnej działalności;
• zakaz wykonywania pewnych czynności, a zwłaszcza transakcji z organami władzy;
• pozbawienie subsydiów i przywilejów fiskalnych;
• zakaz reklamy towarów i usług;
• cofnięcie licencji;
• cofnięcie licencji;
• ustanowienie przez sąd zarządu prowizorycznego;
• zamknięcie przedsiębiorstwa;
• przyznanie poszkodowanym rekompensaty lub restytucji;
• przywrócenie stanu poprzedniego;
• podanie wyroku do publicznej wiadomości lub zastosowanie środka zapobiegawczego.[3]

Jak więc widać zestawienie możliwych sankcji jest bardzo szerokie i różnorodne. Znalazły tu się środki zarówno o charakterze karnym, jak i administracyjnym czy typowo cywilnym. Wskazuje to na dużą swobodę w wyborze właściwego modelu odpowiedzialności konglomeratów. Środki takie jak odszkodowanie na rzecz pokrzywdzonych lub przywrócenie stanu poprzedniego (restitutio in integrum) są typowymi środkami cywilnymi. Może to sugerować intencję obrony indywidualnych członków społeczeństwa przed działaniami dużych przedsiębiorstw. Pojedyncze osoby fizyczne poszkodowane działaniami korporacji często nie są świadome przysługujących im uprawnień lub nie są w stanie samodzielnie i skutecznie dochodzić swoich praw w postępowaniu cywilnym mając za przeciwnika firmę dysponującą własnym działem prawnym lub korzystającą z usług kancelarii adwokackiej. Osoby te starają się więc ostrożnie pozyskiwać porady prawne. Sankcje takie jak zwolnienie z pracy osób zajmujących stanowiska kierownicze świadczy o akceptacji przez Radę Europy pośredniej odpowiedzialności organów osób prawnych za przestępstwa popełnione na ich rzecz.

Odpowiedzialność osób prawnych przewiduje też Konwencja Rady Europy o cyberprzestępczości z dn. 23.11. 2001. Zawarte w art. 12 postanowienia w odpowiadają modelowi przyjętemu w omówionym niżej, II Protokole do Konwencji o ochronie interesów finansowych Wspólnot Europejskich.

W dniu 4.11.1998 Komitet Ministrów przyjął „Konwencję prawa karnego dotyczącą korupcji”, która także przewiduje odpowiedzialność karną osób prawnych na zasadach przejętych wprost z prawa Unii Europejskiej. Postanowienia dotyczące tej problematyki znalazły się również, w Konwencji Rady Europy w sprawie ochrony środowiska środkami prawa karnego z dnia 4.11.1998 roku .

2.3. Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych w pracach Rady Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD)

Dnia 17.12.1977 r. państwa członkowskie OECD oraz kilka innych podpisały Konwencję w sprawie walki z przekupstwem zagranicznych urzędników państwowych w międzynarodowych transakcjach handlowych .

Art. 2 Konwencji zawiera zapis obligujący państwa strony konwencji do wdrożenia do wewnętrznych systemów prawnych rozwiązań przewidujących odpowiedzialność osób prawnych w wypadku naruszenia przez nie zapisów konwencji. Art. 3 pkt. 2 zobowiązuje strony konwencji do wprowadzenia innych niż karne, ale skutecznych, proporcjonalnych i odstręczających sankcji, jeżeli ich prawo krajowe nie przewiduje takiego rodzaju odpowiedzialności w stosunku do osób prawnych. Każde z państw podpisujących Konwencję zostało zobligowane do podjęcia niezbędnych kroków w celu zagwarantowania, że łapówka i korzyści uzyskane wskutek przekupstwa zagranicznego funkcjonariusza publicznego lub mienie, którego wartość odpowiada takim korzyściom, podlegać będą zajęciu i konfiskacie albo że stosowane będą kary pieniężne o porównywalnym skutku. Art. 3 pkt 3 zawiera propozycję rozważenia możliwości rozszerzenia odpowiedzialności osób ukaranych za przestępstwo przekupstwa zagranicznego funkcjonariusza publicznego o odpowiedzialność karną lub administracyjną.

2.4. Stanowisko Unii Europejskiej

Za pierwsze akty prawne kładące podwaliny pod koncepcję odpowiedzialności karnej osób prawnych w państwach Unii Europejskiej można uznać, podpisane w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku, traktaty ustanawiające Wspólnoty Europejskie. Były to Traktat o ustanowieniu Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (EWWiS) podpisany w dniu 18.4.1951 r., oraz podpisane w dniu 23.3.1957 r.; Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG) i Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euratom).

Zgodnie z treścią traktatu ustanawiającego EWWiS, Komisja Europejska otrzymała prawo do nakładania grzywien na huty stali za przekroczenie przydzielonych im limitów produkcji. Natomiast na podstawie Traktatu o Euratom Komisja uzyskała kompetencje do stosowania grzywien oraz innych specjalnych sankcji wobec osób fizycznych i prawnych naruszających zasady bezpieczeństwa. Traktat ustanawiający EWG w art. 85 i 86 zezwalał na karanie przedsiębiorstw w przypadkach naruszenia przez nie zasad uczciwej konkurencji lub stosowania praktyk monopolistycznych. Przepisy te miały na celu ochronę słabszych uczestników obrotu gospodarczego na wewnętrznym rynku EWG i miały zapewnić jego prawidłowe funkcjonowanie. Zgodnie z treścią art.87[4] Traktatu w roku 1962 Rada Rozporządzeniem wykonawczym nr 17 wprowadziła konkretne rozwiązania na podstawie dyspozycji zawartych w treści wspomnianych traktatów. Komisja otrzymała prawo nakładania na przedsiębiorstwa i ich związki grzywien w wysokości od 100 do 5000 jednostek rozliczeniowych[5] jeżeli choćby nieumyślnie podają nieprawdziwe lub mylące dane, udzielają nieprawdziwych informacji w odpowiedzi na żądanie lub nie udzielają jej w terminie wyznaczonym w decyzji lub nie przedstawiają ksiąg lub dokumentów w formie kompletnej w przypadku przeprowadzania kontroli lub nie poddają się takiej kontroli [6] Na podstawie art.15 Komisja otrzymała uprawnienie do obciążania przedsiębiorstw grzywną od 1000 do 1000 000 jednostek rozliczeniowych w przypadku nie wypełnienia obowiązków nałożonych na nie decyzją Komisji oraz naruszenia przez nie przepisów antymonopolowych lub o ochronie konkurencji zawartych w Traktacie o ustanowieniu EWG. Komisja może jednak nakładać grzywny przekraczające tę kwotę aż do wysokości 10% obrotu osiągniętego w minionym roku rozliczeniowym. Ponadto Komisja może karać przedsiębiorstwa grzywną w wysokości od 50 do 1000 jednostek rozliczeniowych za każdy dzień zwłoki w wykonaniu obowiązku nałożonego przez nią w drodze decyzji na dany podmiot.

Uwagę zwraca szerokie ujęcie kręgu osób, których działania mogą być podstawą odpowiedzialności przedsiębiorstwa. Za osoby działające w imieniu przedsiębiorstwa uznano nie tylko pracowników na stanowiskach kierowniczych, ale także wszystkich pośredników i przedstawicieli mających uprawnienie do reprezentowania przedsiębiorstwa, a nie podlegających formalnie jego zwierzchnictwu.[7]

Dnia 26.7.1995 na podstawie art. K.3 Traktatu z Maastricht państwa członkowskie Unii Europejskiej podpisały Konwencję o ochronie interesów finansowych Wspólnot Europejskich, będącą nowym krokiem w walce z przestępczością przedsiębiorstw.

Już sama preambuła Konwencji zawiera w swej treści sformułowania ważne dla kwestii ponoszenia odpowiedzialności karnej przez osoby prawne. Strony konwencji zdając sobie sprawę z roli przedsiębiorstw w „dziedzinach finansowych” Wspólnot Europejskich deklarują wolę obciążania sankcjami osób naruszających interesy finansowe państw Unii Europejskiej. Jednocześnie wyraźnie podkreślono, że mają to być przede wszystkim sankcje karne, których zastosowanie jednak nie wyłącza innych rodzajów odpowiedzialności prawnej .

Art. 1 Konwencji szeroko definiuje przestępstwo oszustwa finansowego, jako czynu dającego podstawy do zastosowania uregulowań zawartych w dalszej części aktu.[8] Art.3 zobowiązuje strony Konwencji do podjęcia działań umożliwiających ponoszenie odpowiedzialności w przypadku popełnienia czynów wskazanych w art.1 oraz „tych, które zostały popełnione w imieniu przedsiębiorstwa przez osoby im podlegające, przez osoby prowadzące przedsiębiorstwa lub wszystkie osoby upoważnione do podejmowania decyzji lub przeprowadzania kontroli w przedsiębiorstwach.” Do konwencji doszły dwa protokoły dodatkowe. I Protokół podpisany dn. 27. 09. 1996r zawiera m.in. definicje legalne pojęć ważnych dla kwestii odpowiedzialności karnej za czyny objęte Konwencją. Natomiast same postanowienia dotyczące odpowiedzialności karnej osób prawnych znalazły się w II Protokole do Konwencji o Ochronie Interesów Finansowych Wspólnot Europejskich z dn. 19.6 . 1997 r.

Kwestia odpowiedzialności karnej osób prawnych została uregulowana w art. 3 Protokołu. Każde z Państw Członkowskich Unii Europejskiej zostało zobowiązane do podjęcia działań umożliwiających pociągnięcie do odpowiedzialności karnej osób prawnych za popełnione w ich interesie, przestępstwo oszustwa finansowego zdefiniowane w art. 1 Konwencji o ochronie interesów finansowych Wspólnot Europejskich, przestępstwo korupcji z art. 2 i 3 I Protokołu dodatkowego z dn. 27.09.1996 r. oraz czyn prania dochodów zdefiniowany w art. 1 Dyrektywy Rady z 10.06.1991 r.[9]

Zgodnie z brzmieniem art.1 definicja osoby prawnej na potrzeby Protokołu nie obejmuje organizacji międzynarodowych, państw i instytucji publicznych pełniących funkcje władcze.

Osoba prawna zostanie pociągnięta do odpowiedzialności jeżeli czyn zostanie popełniony w jej interesie przez osobę działającą indywidualnie, lub zajmującą kierownicze stanowisko na podstawie pełnomocnictwa do jej reprezentowania lub uprawnienia do podejmowania decyzji w jej imieniu lub uprawnienia do sprawowania kontroli w imieniu osoby prawnej. Raport Wyjaśniający do drugiego Protokółu do Konwencji w sprawie ochrony interesów finansowych Wspólnot Europejskich wyjaśnia znaczenie słowa „kontrola” w odniesieniu do odpowiedzialności osób prawnych opartej na uprawnieniu osoby fizycznej popełniających przestępstwo do sprawowania kontroli w osobie prawnej. Zgodnie z nim pod uwagę mogą być brane jedynie przypadki gdy przestępstwo, popełniła osoba zajmująca odpowiednio wysokie stanowisko umożliwiające jej, w ramach sprawowanej kontroli, faktyczne wpływanie na kierownictwo osoby prawnej. W szczególności dotyczy to osób odpowiedzialnych za wewnętrzną kontrolę finansową i audyt lub członków wewnętrznych organów kontrolnych lub nadzorujących osoby prawnej.

Podmiot zbiorowy będzie odpowiadał zarówno w przypadku dokonania przestępstwa, jak i samego usiłowania popełnienia przestępstwa, a także jeżeli występował w roli podżegacza lub współsprawcy. Niezależnie od przypadków wskazanych powyżej osoba prawna będzie ponosiła odpowiedzialność jeżeli brak kontroli lub nadzoru ze strony osób zajmujących kierownicze stanowiska umożliwił podwładnemu popełnienie przestępstwa na rachunek tej osoby.

Na podstawie art. 4 w przypadku popełnienia przestępstwa przez przedstawiciela osoby prawnej działającego indywidualnie lub zajmującego stanowisko kierownicze będzie ona podlegała obligatoryjnej karze pieniężnej lub karze grzywny. Jako fakultatywne środki karne art. 4 wymienia:

1. odebranie uprawnień do korzystania ze świadczeń lub pomocy publicznej,
2. terminowy lub stały zakaz prowadzenia działalności gospodarczej,
3. oddanie pod nadzór sądu,
4. sądowy nakaz rozwiązania.

W razie popełnienia przestępstwa spowodowanego brakiem kontroli lub nadzoru Protokół mówi o sankcjach, które mają być skuteczne, proporcjonalne i odstręczające nie podając jednak żadnych konkretów.

Art. 3 ust 3 wyraźnie stwierdza, że odpowiedzialność karna osób prawnych nie może być przeszkodą w prowadzeniu postępowania karnego w stosunku do osób fizycznych będących sprawcami, pełnomocnikami lub podżegaczami przestępstwa, tym samym opowiadając się za zasadą dwutorowości odpowiedzialności karnej.

Identyczne rozwiązania prawne znalazły się w art. 8-9 Decyzji Ramowej Rady z dnia 29.05.2000 r. w sprawie zwiększenia ochrony poprzez wprowadzenie sankcji karnych oraz innego rodzaju kar za podrabianie pieniędzy w związku z wprowadzeniem euro oraz we wniosku Wspólnego Działania z dnia 22.12.1998 r. w sprawie zwalczenia korupcji w sektorze prywatnym

Przepisy odnoszące się do odpowiedzialności karnej osób prawnych znalazły się w też w kilku innych aktach prawnych Unii Europejskiej. W art. 3 wniosku Wspólnego Działania Nr 98/733/JHA podpisanego dnia 21.12.1998 roku państwa członkowskie Unii zapewniły , że osoby prawne zostaną pociągnięte do odpowiedzialności karnej za popełnione przestępstwa zgodnie z prawem krajowym państw członkowskich. W przypadku niemożliwości zastosowania odpowiedzialności karnej, osoby prawne będą podlegały innej, ale równie skutecznej, proporcjonalnej i odstraszającej karze. Zgodnie z art. 3 odpowiedzialność osoby prawnej nie będzie naruszała zasad odpowiedzialności osób fizycznych biorących udział w popełnieniu przestępstwa.

Jednocześnie Austria złożyła deklarację, że nie będzie związana postanowieniami art.3 przez pięć lat , ale po tym czasie wypełni wynikające z niego z zobowiązania. Deklarację do art. 3 złożyła też Dania, której przedstawiciele oświadczyli, że nie zamierza ona rozszerzać swych przepisów mających zastosowanie do odpowiedzialności osób prawnych w celu wykonania art. 3.

Odpowiedzialność karną osób prawnych przewiduje wniosek Wspólnego Działania Nr 97/154/JHA dotyczący działań mających na celu zwalczanie handlu istotami ludzkimi oraz seksualnego wykorzystywania dzieci z dnia 24.02.1997. Tytuł II A wprowadza obowiązek weryfikacji ustawodawstwa wewnętrznego państw członkowskich UE w celu zapewnienia odpowiedzialności osób prawnych za wymienione w Tytule I B przestępstwa, jeżeli zostały one popełnione w imieniu lub na rachunek osoby prawnej. Wybór rodzaju odpowiedzialności prawnej pozostawiono państwom członkowskim. Może mieć ona charakter karny lub administracyjny. Sankcjami mogącymi mieć zastosowanie względem osób prawnych są konfiskata narzędzi i dochodów z przestępstwa oraz czasowe lub stałe zamknięcie przedsiębiorstwa które wykorzystano, lub które miało być wykorzystane do popełnienia przestępstw.

Inne rozwiązanie w zakresie zwalczania przestępczości przedsiębiorstw przyjęto w Konwencji w sprawie zwalczania korupcji funkcjonariuszy Wspólnot Europejskich lub funkcjonariuszy państw członkowskich z dnia 26.05.1997r. Art. 6 przewiduje odpowiedzialność karną dyrektorów przedsiębiorstw oraz osób mających faktyczny wpływ na podejmowanie decyzji lub wykonywanie kontroli za określone w art. 3 przestępstwo korupcji czynnej popełnione przez podlegającego im pracownika osoby prawnej, który działającego w imieniu przedsiębiorstwa. Konwencja nie przewiduje więc bezpośredniej odpowiedzialności przedsiębiorstw. Rozwiązanie to nasuwa na myśl znaną prawu angloamerykańskiemu teorię identyfikacji, gdyż zrównuje te osoby z samym przedsiębiorstwem. Ale różnica polega na obciążeniu odpowiedzialnością jedynie konkretnych osób fizycznych, które ponoszą odpowiedzialność karną za działania innych pracowników. Jest to więc faktycznie rodzaj odpowiedzialności osób fizycznych ponoszonej na zasadzie ryzyka.

Z pewnością ważnym aktem regulującym zagadnienie karalności osób prawnych jest tzw. projekt Corpus Iuris, czyli „projekt wspólnego dla Unii aktu prawnego mającego na celu ochronę interesów finansowych Unii Europejskiej”[10].

Na podstawie art.12 w przypadku popełnienia przestępstwa na rzecz przedsiębiorstwa przez osobę podległą, odpowiedzialność będzie ponosić osoba zajmująca kierownicze stanowisko lub inna osoba mająca prawo kierowania podmiotem, podejmowania decyzji lub mająca prawo przeprowadzania kontroli w przedsiębiorstwie.[11].

Art. 13 projektu wprowadza zasadę odpowiedzialności osób prawnych za przestępstwa popełnione przez jej organ, przedstawiciela lub osobę mająca uprawnienia do reprezentowania podmiotu lub podejmowania decyzji. Osoby prawne będą ponosić odpowiedzialność, jeżeli czyn wymienionych osób przyniósł jej korzyść.[12]

[1] B. Namysłowska-Gabrysiak. Odpowiedzialność karna podmiotów zbiorowych,. Warszawa 2003, s.66-68

[2] S. Waltoś: op.cit., s. 397

[3] B. Namysłowska-Gabrysiak: op.cit., s. 64

[4] Artykuł 87 Traktatu o utworzeniu EWG zobowiązywał Radę do podjęcia na wniosek Komisji i po zasięgnięciu opinii Parlamentu Europejskiego decyzji uchwalającej wszelkie rozporządzenia i dyrektywy niezbędne do realizacji zasad zawartych w art. 85 i 86 Traktatu.

[5] Przy sposobie ustalaniu wartości jednostki rozliczeniowej art. 18 Rozporządzenia odsyła do artykułów 207 i 209 Traktatu ustanawiającego EWG .

[6] Barbara Namysłowska-Gabrysiak, op.cit., s53-54 .

[7]B. Namysłowska-Gabrysiak, op.cit., s. 55.

[8] Art. 1 ust. 1 Konwencji stanowi , że za oszustwo finansowe naruszające interesy Wspólnot Europejskich, uważa się:

w kwestii wydatków — każde podjęte świadomie działanie lub zaniechanie odnoszące się do:	w kwestii przychodów — każde świadome działanie lub zaniechanie odnoszące się do:
wykorzystania lub przedłożenia fałszywych, niekompletnych lub nieścisłych oświadczeń lub dokumentów, w wyniku czego zostały przekazane i zatrzymane nienależne fundusze pochodzące z ogólnego budżetu Wspólnot Europejskich lub z budżetów zarządzanych przez lub w imieniu Wspólnot Europejskich,	wykorzystania lub przedłożenia fałszywych, niekompletnych lub nieścisłych oświadczeń lub dokumentów, w wyniku czego zostały bezprawnie pomniejszone zasoby ogólnego budżetu Wspólnot Europejskich lub budżetów zarządzanych przez lub w imieniu Wspólnot Europejskich,
nieudostępnienia informacji, stanowiącego pogwałcenie określonego zobowiązania, powodującego taki sam skutek,	nieudostępnienia informacji, stanowiącego pogwałcenie określonego zobowiązania, powodującego taki sam skutek,
nieudostępnienia informacji, stanowiącego pogwałcenie określonego zobowiązania, powodującego taki sam skutek,	sprzeniewierzenie legalnie uzyskanej korzyści, powodujące taki sam skutek.

[9]Dyrektywa Rady 91/308/EWG z dnia 10 czerwca 1991 roku w sprawie zapobiegania wykorzystywaniu systemu finansowego do prania dochodów w odniesieniu do przychodów z oszustwa, co najmniej w przypadkach poważnych oraz w przypadkach dochodów z korupcji czynnej i biernej

[10] Cyt. za B.Namysłowska-Gabrysiak, op.cit.,s.62,

[11] Op.cit s.62

[12] Op.cit s.62

Rozdział III

Modele odpowiedzialności podmiotów zbiorowych w niektórych państwach

3.1. Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych w angloamerykańskim systemie prawnym

Początki odpowiedzialności osób prawnych w angloamerykańskim systemie prawnym sięgają XVIII wieku, co związane było ze skupieniem w rękach sędziów prawa do orzekania w sprawach tak karnych jak i cywilnych[1]. Na rozwój tej koncepcji wpływ miał proces obiektywizacji odpowiedzialności cywilnej, spowodowany szybkim rozwojem technologicznym, będącym przyczyną niekorzystnych doświadczeń związanych z funkcjonowaniem przedsiębiorstw. Początkowo nowe tendencje związane z obiektywizacją odpowiedzialności karnej i stosowaniem jej względem podmiotów zbiorowych były przyjmowane raczej nieufnie, lecz z czasem zyskały aprobatę i obecnie osoby prawne mogą odpowiadać praktycznie za wszystkie przestępstwa, nawet zabójstwa.

W wydanym w 1889 roku Interpretation Act rozciągnięto definicję „osoby” także na „osoby prawne”[2] co niewątpliwie było ważnym krokiem na drodze do objęcia przedsiębiorstw odpowiedzialnością karną.

W kształtowaniu modelu odpowiedzialności osób prawnych na wyspach brytyjskich decydującą rolę odegrało orzecznictwo sądów, co wynika ze specyfiki angielskiego systemu common law. Pierwsze orzeczenie dopuszczające odpowiedzialność karną osób prawnych zapadło już w roku 1842 w sprawie Birmingham Gloucester Railway[3] Jedną z najważniejszych spraw, przełomową dla ukształtowania obecnej postaci odpowiedzialności osób prawnych, była sprawa Tesco Supermarkets Ltd. vs Nattrass z 1971.

Odpowiedzialność karna podmiotów zbiorowych w prawie angielskim opiera się na dwóch różnych teoriach, mających zastosowanie w zależności od rodzaju popełnionego przestępstwa.

Teoria delegacji (principle of delegation) opiera się na przełożonej na grunt prawa karnego zasadzie odpowiedzialności zastępczej (vicarious liability)[4]

Jej sens polega na obarczeniu przełożonego odpowiedzialnością za czyny podwładnego. Osoba zlecająca wykonanie określonych czynności innym odpowiada za wszelkie szkody spowodowane przez te osoby, w trakcie ich wykonywania. Zgodnie z zasadą „qui facit per alium, facit per se” czyn osoby wykonującej zlecone zadanie jest traktowany jako czyn własny osoby zlecającej. Osoba zlecająca może uwolnić się od odpowiedzialności tylko przez wykazanie należytej staranności w wyborze i należytego nadzoru nad osobą wykonującą.

W przypadku przestępstw karanych w oparciu o tę zasadę przesłanki zastosowania odpowiedzialności wobec korporacji będą zachodziły w następujących sytuacjach.

Osoba fizyczna popełniająca czyn musi być pracownikiem zatrudnionym przez osobę prawną, przy czym irrelewantne prawnie jest zajmowane przez nią stanowisko. Takie same skutki prawne będzie wywoływało bezprawne zachowanie osoby należącej do zarządu przedsiębiorstwa jak czyn szeregowego pracownika. Zachowanie pracownika musi pozostawać w związku z pełnionymi przez niego obowiązkami, ale nie ma znaczenia brak kompetencji do wykonania określonych czynności, co więcej nie jest istotne nawet zakazanie pracownikowi określonego zachowania[5] Na podstawie teorii delegacji i przy przyjęciu zasady wiedzy zbiorowej (aggregate knowledge doctrine), uznającej za wiedzę osoby prawnej wiedzę osób w niej zatrudnionych, możliwe jest przypisanie odpowiedzialności podmiotowi zbiorowemu w sytuacji gdy poszczególne znamiona czynu zabronionego zostały wypełnione przez różne osoby działające niezależnie od siebie[6].

Dla kwestii odpowiedzialności osoby prawnej ważne jest, aby pracownik działał z zamiarem przysporzenia tej osobie korzyści, ale podjęte przez niego działanie wcale nie musi wywoływać takiego skutku.

Odpowiedzialność realizowana na tej zasadzie jest w prawie angielskim wyjątkiem znajdującym zastosowanie tylko w wypadkach wskazanych w ustawach[7].

Drugą teorią, mającą znacznie szersze zastosowanie w prawie angielskim, jest teoria identyfikacji (principle of identification).

Sens teorii identyfikacji opiera się na utożsamianiu organów kierowniczych osoby prawnej z nią samą. Sama korporacja jako byt realnie nieistniejący nie posiada własnego umysłu i woli, a więc nie może działać w sposób zawiniony, co jest koniecznym warunkiem odpowiedzialności karnej. Rozwiązaniem tego problemu ma być uznanie organów osoby prawnej za jej emanację, jej „mózg” (the directing mind and will of the corporation) [8].

Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych na podstawie teorii identyfikacji jest odpowiedzialnością za własne czyny, inaczej niż w przypadku odpowiedzialności realizowanej na podstawie teorii delegacji. Skoro osoba popełniająca przestępstwo zajmuje odpowiednio wysokie stanowisko pozwalające utożsamić ją z osobą prawną, to również jej czyn uznawany jest za indywidualne działanie samej osoby prawnej.

Dla wykształcenia się obecnego modelu odpowiedzialności podmiotów zbiorowych w Anglii na podstawie teorii identyfikacji duże znaczenie miała sprawa Tesco Supermarkets Ltd. v. Nattrass[9]. Zapadłe w niej orzeczenie wyraziło restrykcyjną definicje osób mogących być uznanymi za directing mind przedsiębiorstwa. Zgodnie z jego treścią za czyny osoby prawnej mogą zostać uznane wyłącznie działania osób zajmujących najwyższe stanowiska w hierarchii przedsiębiorstwa. Takie rozwiązanie nie wydaje się najlepsze z punktu widzenia skuteczności działania instytucji odpowiedzialności osób prawnych. Struktura nowoczesnych przedsiębiorstw wykazuje znaczną decentralizację i tendencję do odejścia od hierarchicznego sposobu zarządzania, dodatkowo duża część decyzji podejmowana jest wspólnie lub poszczególne znamiona czynu zabronionego są realizowane przez różne osoby, a sądy angielskie odrzuciły zasadę wiedzy zbiorowej jako podstawę skazania na podstawie teorii identyfikacji[10]. Kompetencje do podejmowania coraz większej ilość decyzji są przekazywane na niższe stopnie organizacyjne i sama konstrukcja wewnętrzna korporacji staje się bardziej „płaska”.[11] Uniemożliwia to ustalenie osób zajmujących tzw. leading position [12]. Odwoływanie się w takich warunkach do definicji directing mind and will of the corporation wyrażonej we wspomnianym orzeczeniu powoduje bezkarność osób prawnych, gdyż osoby zajmujące odpowiednio wysokie stanowiska, mogące zostać uznanymi za organy osoby prawnej, nie brały udziału w popełnieniu przestępstwa lub oznaczenie osób odpowiedzialnych nie jest możliwe, a co najmniej trudno wykonalne. Z tego też powodu daje się zauważyć w prawie angielskim tendencję do odchodzenia od zbyt rygorystycznie ustanowionych wymogów dla odpowiedzialności na zasadzie identyfikacji. Coraz częściej za działania własne przedsiębiorstwa postrzegane są czyny pracowników zajmujących niższe stanowiska. Zamiast na zajmowane stanowisko zwraca się uwagę na faktyczny zakres kompetencji, jaki wiąże się z określoną funkcją w podmiocie.[13]

O tym jaki model odpowiedzialności zostanie zastosowany decyduje rodzaj popełnionego przestępstwa. Prawo angielskie dzieli czyny zabronione na trzy grupy.

Do pierwszej grupy należą przestępstwa mens rea. Przestępstwa te mogą zostać popełnione tylko z zamiarem lub nieumyślnie.[14] Wymagana jest więc określona forma stosunku psychicznego sprawcy do czynu. Zamiar może zostać przypisany sprawcy jeżeli ten chce popełnić przestępstwo lub z pełną świadomością godzi się na wystąpienie określonego skutku wypełniającego znamiona przestępstwa. W doktrynie prawa karnego wyróżnia się dwa rodzaje winy nieumyślnej:

• lekkomyślność,
• niedbalstwo.

Wspólnym elementem obu rodzajów nieumyślności jest niezachowanie wymaganej w danych okolicznościach ostrożności. Lekkomyślność zachodzi w sytuacji gdy sprawca przewidując możliwość wystąpienia określonego skutku, doprowadza swoim zachowaniem do jego wystąpienia, mimo przypuszczenia, że uda mu się go uniknąć. Niedbalstwo zachodzi w sytuacji gdy sprawca nie przewidział możliwości wystąpienia określonego skutku, chociaż powinien.

W prawie angielskim przeważa pogląd iż przestępstwa mens rea nie mogą być popełnione przez niedbalstwo [15], ponieważ brak tu stosunku psychicznego sprawcy do czynu.

Osoby prawne mogą ponosić odpowiedzialność za przestępstwa należące do tej grupy wyłącznie na zasadzie identyfikacji. Powoduje to , że są one odpowiedzialne tylko za działania osób zajmujących najwyższe stanowiska.

Drugą grupę stanowią przestępstwa o odpowiedzialności obiektywnej (strict liability). Dla wystąpienia odpowiedzialności wystarczy ustalenie istnienia związku przyczynowego pomiędzy zachowaniem sprawcy, a określonym skutkiem. Podmioty zbiorowe ponoszą wówczas odpowiedzialność karną na podstawie teorii delegacji. Jednak mogą uwolnić się od odpowiedzialności przez wykazanie należytej staranności mającej na celu zapobieżenie popełnieniu przestępstwa. W takich sytuacjach wskazane jest wsparcie się dobrym adwokatem lub kancelarią.

Trzecią grupę stanowią tzw. przestępstwa o absolutnej odpowiedzialności (absolute liability).[16] Podobnie jak czyny należące do drugiej grupy nie wymagają istnienia winy i są karane na podstawie teorii delegacji. Sprawca nie ma możliwości uwolnienia się od odpowiedzialności jeżeli stwierdzono wystąpienie zawiązku między jego działaniem, a zaistniałym skutkiem.

Prawo angielskie nie przewiduje wobec osób prawnych innego rodzaju sankcji niż kary pieniężne. Jednakże w ostatnich latach daje się zauważyć tendencję sądów brytyjskich do rozszerzania katalogu możliwych sankcji karnych.

Prawo amerykańskie wywodzi się z prawa angielskiego i do dzisiaj zachowało wiele wspólnych z nim elementów. Jednak odmienne warunki jego stosowania oraz wpływ tzw. statutów doprowadziły sprawiły, że jego rozwój przebiegał innym torami.

Pomimo podobieństwa modeli odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych zastosowanych w obu państwach, model amerykański zapewnia dużo większą skuteczność w walce z przestępczością przedsiębiorstw. Mimo iż amerykańska doktryna prawa posługuje się pojęciem teorii identyfikacji przy określaniu zasad odpowiedzialności podmiotów zbiorowych to jej założenia dość znacznie odbiegają od rozwiązania przyjętego w prawie angielskim. Podobieństwa pomiędzy teorią identyfikacji w obu państwach kończą się na uznaniu czynów pracowników za czyny własne osoby prawnej. Jednak w rzeczywistości odpowiedzialność przedsiębiorstw w prawie amerykańskim jest rodzajem odpowiedzialności zastępczej, opartej na kategorii przestępstw strict liability. Za alter ego podmiotu zbiorowego uznawani są wszyscy jego pracownicy działający w ramach swoich obowiązków, bez względu na zajmowane stanowisko [17]. Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych zachodzi jeżeli pracownik podmiotu, działający w ramach swoich kompetencji, popełni przestępstwo w zamiarze przysporzenia korzyści majątkowej podmiotowi. Jak podaje B. Namysłowska –Gabrysiak [18] w praktyce sądy karzą przedsiębiorstwa nawet w sytuacjach, gdy przestępcza działalność została pracownikowi zakazana i mogą się one uwolnić od odpowiedzialności jedynie przez wykazanie braku związku z działaniami pracownika. Podobnie wymóg osiągnięcia korzyści majątkowej nie jest dogmatycznie przestrzegany przez amerykańskie sądy [19]. Wykazanie dzięki adwokatowi przed sądem braku winy w wyborze lub nadzorze nie stanowi przesłanki uniewinnienia osoby prawnej.

W prawie amerykańskim obowiązuje zasada dwutorowości odpowiedzialności karnej. Jednak odpowiedzialność osoby prawnej ma charakter pierwszoplanowy, co jest konsekwencją utożsamienia jej pracowników z nią samą. Osoba fizyczna będąca, pracownikiem osoby prawnej, podlega odpowiedzialności jeżeli brała udział w popełnieniu przestępstwa w jakiejkolwiek formie zjawiskowej lub jeżeli dopuściła do popełnienia przestępstwa przez brak należytego nadzoru lub niewłaściwe kierowanie przedsiębiorstwem. [20]

W odróżnieniu od rozwiązania przyjętego w prawie angielskim, amerykański system prawny przewiduje szeroki i zróżnicowany katalog środków karnych, które mogą zostać zastosowane względem podmiotów kolektywnych. Podstawową karą jest grzywna, która może okazać się sankcją bardzo dotkliwą. Zasady wymiaru grzywny w precyzyjny sposób określa Sentencing Guildilines z 1991 roku. Jej wysokość jest ściśle uzależniona od takich okoliczności jak rodzaj popełnionego przestępstwa, dotychczasowa działalność przedsiębiorstwa, stopień winy, stanowisko zajmowane przez sprawcę czynu, działania podjęte dla zapobiegania przestępczości pracowników czy zachowanie organów osoby prawnej po rozpoczęciu postępowania karnego. [21]

Obok wymierzenia grzywny sąd może orzec przepadek mienia, likwidację podmiotu, wykluczenie z określonego segmentu rynku, obowiązek stworzenia struktur odpowiedzialnych za zapobieganie przestępczości podmiotu w przyszłości, a także może orzec o zastosowaniu kary administracyjnej lub o odszkodowaniu cywilnym [22].

Prawo USA przewiduje względem podmiotów zbiorowych instytucję probacyjną w postaci warunkowego zawieszenia wykonania kary.

3.2. Modele odpowiedzialności podmiotów zbiorowych w niektórych państwach Unii Europejskiej

3.2.1. Regulacja prawna w Holandii

Holandia była pierwszym europejskim państwem, które formalnie wprowadziło do swojego systemu prawnego instytucję odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych. Już w roku 1976 holenderski ustawodawca zamieścił w Kodeksie karnym zapisy umożliwiające pociągnięcie konglomeratów do odpowiedzialności za niezgodne z prawem działania.

Art. 51 holenderskiego kodeksu karnego wprost stwierdza, że czyn karalny może zostać popełniony przez osobę fizyczną, jak i osobę prawną [23]. Jednak pojęcie osoby prawnej zostało na gruncie kodeksu bardzo szeroko zdefiniowane. Obejmuje nie tylko jednostki organizacyjne będące osobami prawnymi sensu stricte, ale też wszystkie inne jednostki nie posiadające osobowości prawnej, spółki osobowe i pozostałe odrębne masy majątkowe. W przypadku podejrzenia popełnienia przestępstwa przez osobę prawną „oskarżenie kierowane jest bezpośrednio przeciwko przedsiębiorcy” [24]. Orzeczenie, które zapadły w wyniku przeprowadzenia postępowania karnego powinno dotyczyć samej osoby prawnej, osób nią kierujących lub sprawujących nadzór lub kontrolę albo łącznie przeciwko wszystkim tym osobom [25]. Mamy tu więc do czynienia z bezpośrednią i pierwszoplanową odpowiedzialnością podmiotów zbiorowych. Jednak prawo holenderskie przewiduje dwutorowość odpowiedzialności karnej. Uniezależniając tym samym odpowiedzialność osób prawnych od konieczności skazania osoby fizycznej. Przyjęte rozwiązanie umożliwia też sankcjonowanie przestępczego działania osób prawnych w sytuacji gdy przed wydaniem orzeczenia podmiot przestał istnieć.

Odpowiedzialność osób prawnych w holenderskim systemie oparta jest na dwóch teoriach. Teorii obiektywnej oraz teorii subiektywnej.

Według teorii obiektywnej przesłanki pociągnięcia podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności karnej zachodzą w sytuacji, gdy przestępstwo zostało popełnione w związku z przedmiotową działalnością podmiotu, ale w ramach pełnionej przez ten podmiot legalnej działalności.

Dla poniesienia odpowiedzialności karnej na podstawie teorii subiektywnej konieczne jest wykazanie związku faktycznej działalności przedsiębiorstwa ze zdarzeniem pociągającym za sobą odpowiedzialność karną. Podmiot podlega odpowiedzialności tylko wtedy gdy osoba wykonująca dane czynności miała świadomość wypełniania swym zachowaniem znamion czynu zabronionego i akceptowała ten stan rzeczy.[26]

Prawo holenderskie przyjęło rozwiązanie, zgodnie z którym osoba prawna odpowiada za zachowania wszystkich swoich pracowników, bez względu na zajmowane stanowisko.

3.2.2. Regulacja prawna we Francji

Do francuskiego systemu prawnego zasadę odpowiedzialności karnej osób prawnych wprowadził nowy Kodeks Karny z roku 1992.

Art. 121 stanowi, że wszystkie osoby prawne, za wyjątkiem Skarbu Państwa ponoszą odpowiedzialność karną za przestępstwa popełnione na ich rzecz przez ich organy lub ich przedstawicieli. Pewne odstępstwo od tej zasady dotyczy samorządów terytorialnych i ich związków, które mogą zostać pociągnięte do odpowiedzialności jedynie w przypadku popełnienia przestępstw w trakcie realizowania zadań zleconych im przez władzę publiczną [27]. Osoby prawne nie ponoszą odpowiedzialności za wszystkie możliwe przestępstwa a jedynie za te, które zostały wyszczególnione w poszczególnych rozdziałach francuskiego Kodeksu karnego [28]. Osoba prawna może popełnić przestępstwa zarówno umyślne jak i nieumyślne.

Art. 121-1 Kodeksu stwierdza, że każdy jest odpowiedzialny wyłącznie za własny czyn. Tym samym wprowadza bezpośrednią odpowiedzialność karną podmiotów zbiorowych. Czyny organów osoby prawnej i jej przedstawicieli popełnione na jej rzecz są więc uważane za jej własne. Odpowiedzialność osoby prawnej jest uzależniona od każdorazowej identyfikacji osób fizycznych będących faktycznymi sprawcami czynów zabronionych. Dodatkowo osoba, która popełniła przestępstwo musi zajmować odpowiednio wysokie stanowisko i spełniać kryteria pozwalające uznać ją za organ osoby prawnej. Podmioty zbiorowe nie odpowiadają za „prywatne” działania swoich organów, a jedynie za popełnione na ich rzecz czyny, które przyniosły lub miały mu przynieść korzyść. Przestępstwa popełnione przez szeregowych pracowników, nawet jeżeli działali w ramach swoich kompetencji i mieli pozostawioną pewną swobodę podejmowania decyzji, nie stanowią podstawy do wszczęcia postępowania karnego w stosunku do osoby prawnej. Ustawodawca zawęził w ten sposób zakres przypadków, w których osoba prawna może zostać pociągnięta do odpowiedzialności. Rozwiązanie takie niewątpliwie ma niekorzystny wpływ na efektywność samej instytucji odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. Prawo francuskie uniezależnia odpowiedzialność karną osób fizycznych od faktu przeprowadzenia postępowania karnego wobec podmiotu zbiorowego, stanowiąc w art. 121-2 iż skazanie osoby prawnej nie wyklucza odpowiedzialności sprawców lub współdziałających w popełnieniu czynu, będących osobami fizycznymi.

Kodeks karny przewiduje specjalny katalog sankcji mogących mieć zastosowanie względem osób prawnych:

• kara pieniężna w wysokości do pięciokrotnej maksymalnej wartości kary przewidzianej dla osoby fizycznej za dane przestępstwo,
• rozwiązanie osoby prawnej utworzonej w celu popełnieniu przestępstwa, lub która zmieniła przedmiot działalności i rozpoczęła działalność przestępczą,
• stały lub czasowy zakaz prowadzenia określonego rodzaju działalności,
• czasowe umieszczenie pod kontrolą mandatariusza sądowego
• likwidacja przedsiębiorstwa, lub czasowe zamknięcie,
• stałe lub czasowe wyłączenie z zamówień publicznych,
• stały lub czasowy zakaz korzystania z publicznych kas oszczędnościowych,
• czasowy zakaz używania czeków lub karty bankowej,
• konfiskata dóbr pochodzących z przestępstwa, produktów przestępstwa lub narzędzia przestępstwa,
• podanie wyroku sądowego do publicznej wiadomości. [29]

Zakazy i inne kary o charakterze czasowym mogą być orzekane maksymalnie na okres do pięciu lat.

Kary umieszczenia pod kontrolą oraz kary likwidacji nie stosuje się względem partii politycznych, związków zawodowych i Zakładowych Komisji.

Prawo francuskie przewiduje odpowiedzialność karną osób prawnych także w stosunku do zagranicznych jednostek organizacyjnych popełniających przestępstwa na terytorium Francji jak i w stosunku do podmiotów francuskich, które popełniły czyn zabroniony poza granicami państwa. Niezależnie od tych warunków odpowiedzialność przewidziano dla wszystkich osób prawnych popełniających przestępstwa skierowane przeciwko żywotnym interesom Francji, bez względu na ich narodowość i miejsce popełnienia przestępstwa.

Warto zwrócić uwagę na podobieństwa pomiędzy modelem przyjętym we francuskim kodeksie karnym, a rozwiązaniem przyjętym w przyjętej przez Sejm ustawie o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. Analiza przepisów zawartych w obu aktach sugeruje iż polski ustawodawca zaadoptował francuskie normy. Okoliczność ta wydaje się zrozumiała, jeżeli weźmiemy pod uwagę fakt szerokiego zainteresowania przedstawicieli polskiej doktryny karnej francuskim kodeksem karnym 1992 roku.

Odpowiedzialność prawna podmiotów zbiorowych w prawie niemieckim

Prawo niemieckie nie przewiduje bezpośredniej odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych. Mimo to jest możliwe na jego gruncie wymierzanie takim podmiotom sankcji w przypadku stwierdzenia naruszenia przez nie przepisów prawa. Sposobność taką przewiduję niemiecki kodeks karny (Strafgesetzbuch, w skrócie StGB) oraz ustawa o wykroczeniach porządkowych (Gesetz über Ordnungswidrigkeiten, w skrócie OWiG).

Niemiecki model odpowiedzialności podmiotów zbiorowych oparty jest na tzw. koncepcji „działania za kogoś innego”. Odpowiedzialność na tej zasadzie można uznać za próbę obejścia trudnej i nie zawsze akceptowanej problematyki odpowiedzialności karnej podmiotów kolektywnych.

§ 75 StGB umożliwia pozbawianie korzyści majątkowej wszystkich podmiotów, jeżeli korzyść ta pochodzi z przestępstwa, nawet jeżeli podmiot ten nie jest zdolny do popełniania czynów przestępnych [30].Przepis ten umożliwia zastosowanie odpowiedzialności wobec podmiotów zbiorowych nie będących faktycznymi sprawcami czynów, jeżeli w ten sposób osiągnęły korzyść majątkową. Jednak będą one ponosić odpowiedzialność tylko w wypadku popełnienia czynu przestępnego przez, działające na jego rzecz, osoby fizyczne będące „statutowymi organami” [31]podmiotu. Osoby te muszą spełniać kryteria pozwalające uznać je za reprezentantów lub zarządców przedsiębiorstwa (§ 14 StGB).

Ograniczenie na gruncie StGB odpowiedzialności podmiotów zbiorowych jedynie do przypadków popełnienia przestępstw przez osoby zajmujące „czołowe” pozycje przypomina nieco znaną prawu angielskiemu zasadę identyfikacji i w rzeczywistości prowadzi do podobnych skutków. Powiązanie takie utrudnia pozbawianie przedsiębiorców korzyści uzyskanych w wyniku przestępstwa i znacznie osłabia potencjalne możliwości jakie daje § 75 StGB.

Ale ten niekorzystny efekt jest łagodzony przez istniejącą w prawie niemieckim zasadę oportunizmu oraz często zawierane tzw. nieformalne porozumienia procesowe stron. W ich efekcie dochodzi do zawierania ugod pomiędzy oskarżonym podmiotem, a prokuraturą. Na podstawie takich porozumień przedsiębiorstwa zobowiązują się do naprawienia wyrządzonej szkody, w zamian za umorzenie śledztwa przez prokuraturę [32].

Drugim aktem prawnym umożliwiającym ponoszenie odpowiedzialności przez podmioty zbiorowe jest ustawą o wykroczeniach porządkowych (OWiG). Odpowiedzialność ta ma charakter karno-administracyjny bowiem uprawnienie do orzekania w pierwszej instancji przyznano organom administracyjnym.

Wykroczenie porządkowe zostało zdefiniowane na gruncie ustawy jako realizujący znamiona ustawowe, bezprawny i zarzucalny czyn, za który ustawa przewiduje karę pieniężną. Różnica pomiędzy przestępstwem, a wykroczeniem porządkowym została na gruncie prawa niemieckiego ściśle zdefiniowana. Na podstawie § 30 OWiG możliwe jest nakładanie zarówno na osoby fizyczne jak i podmioty zbiorowe wysokich kar finansowych jeżeli w wyniku naruszenia obowiązujących przepisów prawa osiągnęły lub mogły osiągnąć korzyść. Podmioty zbiorowe ponoszą odpowiedzialność jeżeli doszło do naruszenia obowiązku związanego z funkcjonowaniem przedsiębiorstwa lub podjęcie takich działań, które doprowadziły lub mogły doprowadzić do jej bezpodstawnego wzbogacenia się. Warunkiem wszczęcia postępowania jest popełnienie tych bezprawnych czynów przez osobę uprawnioną do reprezentacji podmiotu. Mogą to być zarówno członkowie organów korporacji, jak i osoby faktycznie sprawujące funkcje kierownicze [33].

Na podstawie § 30 OWiG do odpowiedzialności mogą zostać pociągnięte jedynie podmioty będące osobami prawnymi, w tym także osoby prawne prawa publicznego oraz nie posiadające osobowości prawnej stowarzyszenia i osobowe spółki prawa handlowego. [34] Kompetencję do nakładania kar pieniężnych na podmioty zbiorowe posiadają właściwe organy administracji państwowej. W prawie niemieckim obowiązuje zasada łącznego przeprowadzenia postępowania zarówno przeciwko podmiotowi jak i konkretnej osobie fizycznej będącej faktycznym sprawcą czynu zabronionego. Maksymalna wysokość możliwej do wymierzenia kary zależy od stopnia zawinienia sprawcy czynu. W przypadku popełnienia czynu umyślnego organ administracji może nałożyć na podmiot karę w wysokości do 500.000 €, a w przypadku wykroczeń nieumyślnych do 250.000 €.

Na podstawie § 130 OWiG na wszystkie przedsiębiorstwa został nałożony obowiązek kontroli w celu zapobieżenia działaniom mogącym być podstawą odpowiedzialności prawnej podmiotu [35]. Przedsiębiorstwa zobowiązane zostały do wprowadzenia takiej kontroli, która z założenia ma wyeliminować możliwość popełniania czynów zabronionych przez pracowników. Dla odpowiedzialności podmiotu na podstawie tego przepisu wystarczy zaistnienie samego związku przyczynowo skutkowego pomiędzy czynem pracownika a wystąpieniem określonego czynu zabronionego. Przewiduje on więc odpowiedzialność o charakterze obiektywnym. Co więcej naruszenie prawa nie musi mieć ścisłego związku z przedmiotem działalności przedsiębiorstwa [36].

Zgodnie z dominującym zdaniem niemieckiej doktryny prawa karnego podmioty prawne nie mogą ponosić odpowiedzialności karnej. Jednak analiza obowiązujących przepisów skłania do wniosku, iż jest możliwe na gruncie prawa niemieckiego sankcjonowanie czynów przestępnych popełnionych na rachunek podmiotów zbiorowych.

Biorąc pod uwagę fakt znacznego poparcia teoretyków niemieckiego prawa dla idei odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych można przypuszczać, że bezpośrednie uregulowanie kwestii odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych jest tylko kwestią czasu.

Wszelkie wątpliwości dotyczące odpowiedzialności karnej mogą Państwo rozwiać korzystając z porad prawnych udzielanych w Kancelarii Adwokackiej Jarosława Dąbrowskiego, która mieści się w Warszawie na Ursynowie. Zapraszamy do kontaktu.

[1] B. Nita , Koncepcje odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych w anglo-amerykańskim systemie prawnym, Prokuratura i Prawo 2 , 2003, s .109.

[2] B. Namysłowska – Gabrysiak, op.cit:,s. 97

[3] B.Namysłowska –Gabrysiak;op.cit , s. 110

[4] B. Nita, op.cit;s. 111,

[5] B. Nita, op.cit; s.113

[7]B. Nita, op.cit; s. 113

[8]B. Nita, op.cit; s. 112.

[9] B. Nita, op.cit; s. 115

[9] B. Namysłowska – Gabrysiak , op.cit; s. 102.

[10] B. Nita , op.cit; s.116

[11] J. Garus –Ryba ,Osoba prawna jako podmiot przestępstwa – modele odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych ,s. 45-46 , Prokuratura i Prawo nr 2 2003,

[12] J.Garus – Ryba ,op.cit; s. 57

[13] B. Nita : op.cit; s.116,

[14] B. Namysłowska –Gabrysiak : op.cit; s.98.

[15] B. Namysłowska –Gabrysiak: op.cit;s.98.

[16] B. Namysłowska- Gabrysiak: op.cit; s.98.

[17] B.Namysłowska -Gabrysiak ,op.cit; s.114

[18] B.Namysłowska- Gabrysiak ,op.cit; s 113

[19] B.Namysłowska-Gabrysiak, op.cit; s .114 B.Nita, Koncepcje, op.cit; s.117

[20] B.Namysłowska-Gabrysiak, op.cit; s.115

[21] B.Namysłowska-Gabrysiak, op.cit; s.116-121

[22] Tamże , s116 , Barbara Nita, op.cit; s.118

[23] J. Garus-Ryba p.cit; s. 55.

[24] J.Garus-Ryba: op.cit; s.94,

[25] B.Namysłowska-Gabrysiak: op.cit; s.89-90,

[26] B.Namysłowska-Gabrysiak: op.cit; s. 90-91

[27]B.Namysłowska- Gabrysiak, op.cit; s.72-73

[28] J. Garus-Ryba, op.cit; s.55.

[29] B. Namysłowska –Gabrysiak , op.cit; s .82

[30] E. Weigend , Odpowiedzialność prawna podmiotów zbiorowych w prawie niemieckim , Materiały z konferencji naukowej „ Odpowiedzialność karna podmiotów zbiorowych „ Jastrzębia Góra 12-14.10.2003., s 2 .

[31] E.Weigend:op.cit; s.3

[32] E.Weigend:op.cit; s.3

[33] E.Weigend:op.cit; s.6

[34] E.Weigend:op.cit; s.6

[35] E.Weigend:op.cit; s.7

[36] E.Weigend:op.cit; s. 7